नेपालका किसान वर्षौंदेखि एउटै समस्याबाट ग्रसित छन्— उब्जाएको तरकारी बजारसम्म पुर्याउन नसक्ने, पाए पनि लागतभन्दा निकै कम मूल्यमा बेच्नुपर्ने बाध्यता। कहिले बिचौलियाको चलखेल, कहिले उत्पादनको एकैचोटि अधिकता त कहिले सरकारको उपेक्षा— यी सबै कारणले गर्दा नेपाली किसानहरू बारम्बार आन्दोलित हुनुपरेको छ।
एकै समस्या दोहोरिँदो क्रममा
२०८० असारमा काठमाडौंको कालिमाटी बजार वरपर राताम्य देखिनुको कारण थियो गोलभेँडा फ्याँकिएको दृश्य। व्यापारीहरूले बजार मूल्य नपाएको भन्दै सडकभरि गोलभेँडा पोखेका थिए। किसानले लगानी उठाउन नसकेपछि उत्पादन बारीमै नष्ट गरेका थिए। ठ्याक्कै त्यही वर्षको केही महिनापछि नेपाली गोलभेँडाको सिजन सकिएर भारतबाट चर्को मूल्यमा गोलभेँडा आयात भयो, जसले उपभोक्ता समेत मारमा परे।
चितवनका किसानहरूले २०७९ माघमा नारायणगढमा गोलभेँडा, काउली, बन्दा, परवललगायतका तरकारी सडकमा फालेर विरोध जनाए। यसरी उत्पादन बढी हुँदा बजार नपाउने समस्या पहिले पनि भोगिएको थियो। २०७८ वैशाखमा निषेधाज्ञाका कारण बजारसम्म पुर्याउन नसक्दा मकवानपुर, काभ्रे, चितवन लगायतका किसानहरूले हजारौँ किलो काउली उखेलेर नष्ट गरे।
२०७७ फागुनमा नवलपरासीको बर्दघाटमा पनि उही घटना दोहोरियो। भारतीय गोलभेँडा खुलेआम बिक्री भइरहे पनि स्थानीय किसानका उत्पादनले बजार नपाउने अवस्थाले गर्दा आक्रोशित किसानहरूले नगरपालिका कार्यालय परिसरभरि गोलभेँडा फ्याँक्दै विरोध जनाए।
२०७५ मा चितवनका किसानले बन्दा र मुला जोत्न बाध्य भए। बजार नपाएर लागत समेत उठ्न नसक्दा उनीहरूले बारीमै डोजर चलाएर उत्पादन नष्ट गरेका थिए।
यस वर्ष पनि समस्या उस्तै
२०८० सालमा फेरि यही समस्या दोहोरिएको छ। अहिले नेपालका धेरै स्थानका किसानहरूले काउली बजार नपाएपछि बारीमै खेर फालिरहेका छन्।
काभ्रेकी किसान फम्फा पराजुलीले त पीडालाई गीतको भाकामा पोख्दै सामाजिक सञ्जालमा भिडियो सार्वजनिक गरिन्—
“राखौं भने दुई दिनलाई टिक्दैन, बेचौं भने १० रुपियाँमा बिक्दैन…”
यस्तै, मकवानपुर भीमफेदीका किसान शिव रुम्बाले पनि खेती गर्दा घर नै बन्धकी राख्नुपर्ने स्थिति आएको गुनासो पोखे। चितवनको भरतपुर–२४ केरुङस्थित किसानहरूले उत्पादन भएको काउली बजार नपाएपछि बारीमै ट्याक्टर लगाएर नष्ट गरे।
समस्याको कारण के?
१. उत्पादन धेरै, माग कम
कृषि विज्ञहरूका अनुसार एउटै समयमा धेरै किसानले एउटै उत्पादन गर्दा बजारमा अत्यधिक आपूर्ति हुन्छ। यसले गर्दा मूल्य अस्वाभाविक रूपमा घट्छ।
२. बिचौलियाको चलखेल
किसानले खेतबाट तरकारी ५ रुपैयाँ किलोमा बेच्न बाध्य भए पनि उपभोक्ताले बजारमा ३० रुपैयाँ तिर्नुपर्छ। बीचका व्यापारीहरूले मुनाफा लिने हुँदा किसान प्रताडित हुने गरेका छन्।
३. कोल्ड स्टोर र भण्डारणको अभाव
काउली जस्तो तरकारी लामो समय भण्डारण गर्न सकिँदैन। कोल्ड स्टोर भए पनि व्यावसायिक व्यवस्थापनको अभावका कारण किसानहरूले उत्पादनको दीर्घकालीन लाभ लिन सक्दैनन्।
४. सरकारले राहत नदिनु
नेपाल सरकार किसानलाई सहज बजार उपलब्ध गराउने वा मूल्य स्थिरीकरण गर्ने कुनै प्रभावकारी नीति ल्याउन असफल देखिएको छ।
समाधान के हुन सक्छ?
१. कृषि उत्पादनको क्यालेन्डर बनाउने
सबै किसानले एउटै समयमा एउटै तरकारी रोप्दा समस्या दोहोरिन्छ। यो रोक्न किसानहरूले ग्याप दिएर खेती गर्नुपर्छ।
२. वैकल्पिक उत्पादनमा जोड दिने
काउलीबाट गुन्द्रुक, अचार वा अन्य प्रशोधित उत्पादन बनाउनेतर्फ सोच्नुपर्छ।
३. सरकारी अनुदानमा कोल्ड स्टोर र कृषि उद्योग स्थापना गर्ने
राज्यले स्थानीयस्तरमा भण्डारण गृह निर्माण गरेर उत्पादन लामो समय टिकाउन सक्ने वातावरण बनाउनु आवश्यक छ।
४. सरकारी अनुगमन र मूल्य नियन्त्रण
बिचौलियाको दमन गर्न सरकारले मूल्य अनुगमन गर्नुपर्छ, ताकि किसान र उपभोक्ता दुवैलाई न्याय होस्।
निष्कर्ष
कृषि नेपालको अर्थतन्त्रको मेरुदण्ड हो। तर, पटक–पटक एउटै समस्या दोहोरिएर किसान निराश हुनु नेपालका लागि गम्भीर चिन्ताको विषय हो। राज्यले दीर्घकालीन समाधान ल्याउन ढिलाइ गरिरहे किसानको भविष्य झन् अन्धकार बन्दै जानेछ। खेतीमा हाडछाला खियाउने किसानले आफ्नै उत्पादनलाई खेर जान दिइरहनुपर्ने दिन अब अन्त्य हुनुपर्छ।
